Chủ nghĩa Siêu thực (Surrealism) không chỉ là một trào lưu nghệ thuật, mà là một cuộc cách mạng của tâm trí. Nó phá vỡ mọi quy tắc logic, đưa người xem bước vào thế giới của những giấc mơ, nơi đồng hồ có thể tan chảy và con người có thể bay lượn.

Nếu bạn từng tự hỏi tại sao bức tranh những chiếc đồng hồ tan chảy của Salvador Dalí lại nổi tiếng đến vậy, hay điều gì ẩn sau những hình ảnh kỳ quái phi lý trí, bài viết này sẽ giải mã toàn bộ thế giới đầy mê hoặc của Siêu thực.

1. Chủ nghĩa Siêu thực là gì?

Chủ nghĩa Siêu thực (tiếng Anh: Surrealism) là phong trào văn hóa và nghệ thuật bắt đầu từ đầu những năm 1920. Mục tiêu cốt lõi của nó là "giải phóng tư duy" con người khỏi xiềng xích của lý trí và logic xã hội.

Các nghệ sĩ Siêu thực tin rằng sự thật không chỉ nằm ở những gì mắt thấy tai nghe, mà nằm sâu trong Vô thức (Unconscious) và những giấc mơ.

Định nghĩa của André Breton (Cha đẻ của phong trào): "Siêu thực là trạng thái mà ở đó, ranh giới giữa giấc mơ và thực tại bị xóa bỏ, tạo nên một hiện thực tuyệt đối – hay còn gọi là Siêu thực (Surreality)."

2. Bối cảnh ra đời: Từ đống tro tàn của lý trí

Để hiểu Siêu thực, ta phải nhìn về Thế chiến thứ I. Các nghệ sĩ thời đó tin rằng chính "tư duy lý trí" và logic cứng nhắc của xã hội châu Âu đã dẫn đến sự tàn khốc của chiến tranh.

• Tiền thân là Dadaism: Ban đầu, phong trào Dada ra đời để chống lại nghệ thuật và chế nhạo sự vô nghĩa của thế giới.

• Sự chuyển mình: Đến năm 1924, André Breton xuất bản Tuyên ngôn Siêu thực, chuyển hướng từ sự phá hủy của Dada sang sự xây dựng. Thay vì chỉ phản đối, họ tìm cách khám phá chiều sâu tâm lý con người dựa trên các học thuyết phân tâm học của Sigmund Freud.

Một sơ đồ Timeline đơn giản từ Thế chiến I -> Dadaism -> Surrealism]

3. Đặc điểm nhận diện tranh Siêu thực

Làm sao để bạn nhận ra ngay một tác phẩm Siêu thực? Hãy tìm kiếm những yếu tố "phi logic" sau đây:

• Sự đặt để phi lý (Juxtaposition): Đặt những vật thể hoàn toàn không liên quan cạnh nhau. Ví dụ: Một chiếc tôm hùm nằm trên điện thoại, hay một đoàn tàu lao ra từ lò sưởi.

• Tỷ lệ sai lệch: Những vật thể khổng lồ áp đảo con người, hoặc con người tí hon lạc lõng trong không gian vô tận.

• Sự biến hình (Metamorphosis): Vật cứng hóa mềm, vật tĩnh hóa động. Hình ảnh kinh điển là những chiếc đồng hồ kim loại nhưng lại mềm oặt như phô mai.

• Không gian ảo mộng: Khung cảnh thường vắng lặng, đường chân trời xa tít tắp, ánh sáng ma mị không rõ nguồn gốc (giống như trong giấc mơ).

4. Hai trường phái chính của Siêu thực

Không phải tranh siêu thực nào cũng giống nhau. Giới chuyên môn chia chúng thành hai hướng tiếp cận rõ rệt:

4.1. Siêu thực Trừu tượng / Tự động (Biomorphic Surrealism)

Nghệ sĩ tiêu biểu: Joan Miró, Max Ernst, Yves Tanguy.

• Phong cách: Họ để cho tiềm thức tự dẫn dắt bàn tay, tạo ra những hình khối trừu tượng, hữu cơ (giống tế bào, sinh vật lạ) mà không cần tính toán trước.

• Cảm giác: Tự do, ngẫu hứng và giàu cảm xúc.

4.2. Siêu thực Hiện thực / Ảo giác (Veristic Surrealism)

Nghệ sĩ tiêu biểu: Salvador Dalí, René Magritte.

• Phong cách: Đây là phong cách nổi tiếng nhất. Họ vẽ những hình ảnh phi lý nhưng bằng kỹ thuật tả thực cực kỳ chi tiết. Mọi thứ trông sắc nét như một bức ảnh chụp, nhưng nội dung lại là điều không thể xảy ra.

• Cảm giác: Đánh lừa thị giác, gây sốc và buộc người xem phải suy ngẫm.

5. Những "gã khổng lồ" và tác phẩm để đời

Để cạnh tranh kiến thức, chúng ta không thể bỏ qua việc phân tích ý nghĩa các tác phẩm này (điều mà nhiều bài viết khác thường bỏ qua).

Salvador Dalí & "Sự dai dẳng của ký ức" (The Persistence of Memory)

Bức tranh những chiếc đồng hồ tan chảy. Mua bản in bức tranh tại đây

• Hình ảnh: Những chiếc đồng hồ bỏ túi đang tan chảy trên cành cây và trên một khuôn mặt quái dị.

• Ý nghĩa: Dalí muốn nói rằng trong giấc mơ (và vô thức), thời gian là vô nghĩa. Quy luật cứng nhắc của thời gian bị bẻ cong và trở nên mềm yếu.

René Magritte & "Con trai của loài người" (The Son of Man)

Người đàn ông đội mũ quả dưa bị quả táo che mặt

• Hình ảnh: Một người đàn ông mặc vest chỉnh tề, nhưng khuôn mặt bị che khuất bởi một quả táo xanh.

• Ý nghĩa: Thách thức sự tò mò. Chúng ta luôn muốn nhìn thấy cái ẩn sau những gì hiện ra trước mắt. Magritte nói: "Mọi thứ chúng ta thấy đều che giấu một thứ khác."

Frida Kahlo – Nữ hoàng của nỗi đau (Góc nhìn mở rộng)

Mặc dù Frida Kahlo từng tuyên bố: "Tôi không vẽ những giấc mơ, tôi vẽ hiện thực của chính mình", nhưng bà thường được xếp vào hàng ngũ Siêu thực vì tính biểu tượng mạnh mẽ. Tranh của bà là sự pha trộn giữa nỗi đau thể xác, văn hóa Mexico và những hình ảnh siêu thực đầy ám ảnh.

6. Các kỹ thuật sáng tạo độc đáo

Các nghệ sĩ Siêu thực đã phát minh ra nhiều kỹ thuật để "đánh thức" vô thức:

1. Vẽ tự động (Automatism): Thả lỏng tay để vẽ nguệch ngoạc mà không suy nghĩ, cho phép tiềm thức tuôn trào lên giấy.

2. Frottage (Chà xát): Đặt giấy lên bề mặt sần sùi (gỗ, đá) và chà bút chì lên để tạo ra các họa tiết ngẫu nhiên, từ đó khơi gợi trí tưởng tượng.

3. Grattage (Cạo): Phủ sơn lên vải, đặt lên vật có bề mặt gồ ghề rồi cạo bớt sơn đi để lộ ra các vân màu kỳ lạ (Kỹ thuật của Max Ernst).

4. Exquisite Corpse (Xác chết tinh tế): Một trò chơi tập thể. Người đầu tiên vẽ phần đầu, gấp giấy lại, người thứ hai vẽ thân... kết quả là một sinh vật kỳ dị do nhiều người cùng tạo ra mà không biết trước.

7. Ảnh hưởng của Siêu thực đến thế giới hiện đại

Chủ nghĩa Siêu thực chưa bao giờ chết. Nó đã thấm sâu vào văn hóa đại chúng ngày nay:

• Điện ảnh: Bộ phim Inception (Kẻ đánh cắp giấc mơ) hay Doctor Strange là những ví dụ điển hình của tư duy Siêu thực về không gian và thực tại.

• Thời trang: Các thiết kế của Elsa Schiaparelli hay Alexander McQueen thường xuyên sử dụng yếu tố siêu thực (váy tôm hùm, giày móng ngựa).

• Quảng cáo: Các poster quảng cáo nước hoa, xe hơi ngày nay thường dùng hình ảnh phi logic để gây ấn tượng mạnh về thị giác.

Tạm kết

Chủ nghĩa Siêu thực không chỉ là những bức tranh kỳ quái. Đó là lời nhắc nhở rằng con người có một thế giới nội tâm phong phú và bí ẩn hơn nhiều so với thực tại trần trụi. Nó khuyến khích chúng ta mơ mộng, phá vỡ các quy tắc và nhìn thế giới bằng con mắt khác biệt.

Bạn thích tác phẩm Siêu thực nào nhất? Hãy chia sẻ cảm nhận của bạn nhé!

Câu hỏi thường gặp (FAQ)

1. Chủ nghĩa Siêu thực khác gì với Trừu tượng? Trừu tượng loại bỏ hình thù cụ thể, chỉ dùng màu sắc và đường nét. Siêu thực (đặc biệt là nhánh của Dalí) vẫn vẽ hình thù rất cụ thể, rõ ràng, nhưng đặt chúng trong bối cảnh phi lý.

2. Ai là họa sĩ Siêu thực nổi tiếng nhất? Salvador Dalí là cái tên phổ biến nhất với bộ ria mép trứ danh và những chiếc đồng hồ tan chảy. Ngoài ra còn có René Magritte, Max Ernst và Joan Miró.

3. Tại sao tranh Siêu thực lại khó hiểu? Vì nó bắt nguồn từ giấc mơ và vô thức riêng của nghệ sĩ. Nó không tuân theo logic thông thường nên bạn không cần cố gắng hiểu nó bằng lý trí, hãy cảm nhận nó bằng trí tưởng tượng.